Symbolen van het Joodsche Geloof, uit 1942, is het laatste werk dat we kennen van Hendrika van Gelder. In deze catalogue raisonné vindt u een becommentarieerde inventaris van haar oeuvre. Bovenstaand werk wordt beschreven onder nummer 9 in dit overzicht.
1.________________________________
Jo Simons-Van Hamersveld
portret, pastel, 58 x 42
gesigneerd, ca. 1914
privécollectie Nederland
Tent. Cat. De Onafhankelijken 1915
Johanna Theodora Geertruida van Hamersveld (1884-1956) trouwde in 1909 met Philip Simons (1868-1940), een neef van Hendrika’s moeder Reina. Philip had een kantoorboekhandel in de Kalverstraat en later in de PC Hoofdstraat, waar het gezin ook woonde.
Philip had veel belangstelling voor beeldende kunst en vormgeving. In 1915 stichtte hij samen met de architect Theo Wijdeveld een fabriekje voor verantwoord speelgoed en kindermeubels (Olanda) die werden ontworpen door vooraanstaande Nederlandse kunstenaars en ontwerpers.
Voor haar huwelijk was Jo verpleegster. Zij was niet joods en tijdens de bezetting hielp ze samen met haar dochter Eka, veel joodse familieleden en kennissen. Daarvoor kregen zij beiden de Yad Vashem medaille.
In 1911 werd Erika Grace Line (Eka) geboren, de oudste dochter van Philip en Jo. Trots op zijn knappe jonge vrouw en schattige dochtertje liet Philip talloze fotoportretten van Jo en Eka maken. In 1913/14 gaf Philip zijn achternicht Hendrika van Gelder opdracht tot het maken van drie portretten van de toen 29-jarige Jo en de driejarige Eka. Deze portretten zijn altijd in de familie gebleven.
2.______________________________
Eka Simons, drie jaar
portret, pastel, 23 x 20
gesigneerd, gedateerd 1914
privécollectie Nederland
3.____________________________
Eka Simons
portret, olie op doek, 30,5 x 41
gesigneerd
privécollectie Amerika
4.____________________________
Reintje van Gelder- Simons
portret, olie op paneel, 23,5 x 33
opschrift ‘Portretje van mijn moeder’
gesigneerd
privécollectie Amerika
Hendrika’s moeder, Reina – of Reintje – van Gelder-Simons (1840-1933), werd geboren in Den Haag als dochter van Levy (Louis) Davids Simons (cat. 6) en Sara Sarlouis. Zij trouwde in 1859 met Bram van Gelder (1837-1909), handelaar in zilver en goud. Het paar kreeg twaalf kinderen die allen de volwassen leeftijd bereikten.
Drie van Reintjes zoons emigreerden naar Amerika. Een van hen kwam terug naar Nederland voor een bezoek en nam toen een aantal schilderijen van zijn zuster Hendrika mee terug, waaronder dit portret van zijn moeder. Het bevindt zich nu in Californië, nog steeds in de familie. Op de achterkant staat in Hendrika’s handschrift: ‘Portretje van mijn moeder’.
Een tekening naar dit portret is in Amsterdam gebleven (cat. 21). Het olieverfschilderij is niet gedateerd, maar de tekening wel: 1927. We mogen veronderstellen dat het schilderij ook van die datum is. Reina moet toen 87 zijn geweest.
Op een tentoonstelling van in 1917 van kunstenaarsvereniging De Onafhankelijken exposeerde Hendrika ook een portret van haar moeder, Reina was toen 77. Dat portret staat in de catalogus vermeld, maar is tot nu toe niet teruggevonden.
5.______________________
Portret van een meisje
tekening, zwart krijt, pastel, 11,2 x 7,3
gesigneerd
In Album Amicorum: ‘St. Lucas aan C.M. Garms’
Teylers Museum, Haarlem KT1442
Bijdrage aan een vriendenboek voor de schilder Coenraad Matthias Garms. Hij was van 1905 tot 1921 secretaris van Vereniging Sint Lucas. Mogelijk werd dit album hem aangeboden bij zijn afscheid. Het album bevindt zich in Teylers Museum te Haarlem. Hoe en wanneer het in het museum is terechtgekomen is niet bekend. Wie er op het portretje staat ook niet. De dochter van Garms was in 1921 al volwassen.
6.__________________________
Louis Simons
portret, tekening, zwart krijt
gesigneerd, gedateerd 1898
privécollectie, Israel
Louis SimonsLevy Davids (Louis) Simons (1817-1898), koopman en Parnas (joodse kerkvoogd), was Hendrika’s grootvader van moeders kant. Hij trouwde in 1839 met Sara Sarluis (1815-1855). Zij kregen negen kinderen, van wie er slechts drie de volwassen leeftijd bereikten. Hun oudste dochter Reina was Hendrika’s moeder.
Na de dood van Sara trouwde Louis met Carolina Duparc (1824-1890). Zij kregen drie kinderen, die allen volwassen werden. Louis Simons stierf op 81-jarige leeftijd in 1898, het jaar waarin Hendrika het portret maakte. Het kwam in bezit van een andere kleindochter van Louis, Caroline Duparc-Simons. Het is in de familie gebleven en bevindt zich nu in Jeruzalem.
7.________________________
Clarence Hartogensis
portret, tekening, krijt op papier
opschrift ‘Clarence Hartogensis voelt zich niet zo lekker’.
niet gesigneerd, gedateerd 20/7/1923
privécollectie Israel
Clarence Hartogensis-Simons (1859-1943) was een halfzuster van Hendrika’s moeder Reina of Reintjetje (dochter van Louis Simons uit zijn tweede huwelijk met Carolina Duparc). Zij was regentes van een (Joods) weeshuis. Deze tekening is niet gesigneerd, maar stijl en handschrift zijn van Hendrika.
Clarence Hartogensis was goed bevriend met het echtpaar Simons-Van Raalte, bij wie Hendrika ook graag kwam. De jurist David Simons was een achterneef van Hendrika en een oudere broer van Philip, voor wie Hendrika drie portretten maakte. Zij wilde ook David graag schilderen, maar hij hield dat steeds af, zeggende: ”Dat mag je doen als je het lelijke mooi kunt maken”. Wel kocht hij een stilleven van haar, dat hij ‘een echte Van Gelder’ noemde.
8.___________________________________________
Stilleven met oriëntaalse voorwerpen
olie op doek, 76 x 58
linksonder gesigneerd, gedateerd 1919
verblijfplaats onbekend
Dit stilleven vertoont veel overeenkomst met Symbolen van het Joodsche Geloof’ uit 1942 (cat.nr.9): ca. tien objecten met eenzelfde thema (oriëntalisme, jodendom), gerangschikt tegen een achtergrond van draperieën. Het is gedateerd 1919, dus 24 jaar eerder gemaakt dan het stilleven met joodse voorwerpen.
De blauw-met-witte vaas staat ook afgebeeld op een schilderij van Hendrika’s atelier.(cat.nr.19)
Het werd in 2007 via de Amerikaanse veilingsite ‘Clars’ verkocht. De lijst lijkt erg op die om het portret van Jo Simons uit 1914 (cat.nr.1).
9.___________________________________________
Stilleven met Symbolen van het Joodse Geloof
olie op schilderkarton, 75,5 x 66
gesigneerd, gedateerd 1942
Joods Historisch Museum Amsterdam nr. 595NO88
Tafel met daarop gedrapeerd een gebedskleed. Op de tafel staan allerlei joodse voorwerpen: een chanoekia, havdalakaars, een estherrol, een kiddoesjglas, een karaf wijn, een besamiembus, een gebedenboek, een etrog en een schaal met matzes.
In 1942 organiseerde de Van Leerstichting een verkooptentoonstelling tot steun van joodse kunstenaars. Zij mochten vanwege hun afkomst geen lid meer zijn van kunstenaarsverenigingen en waren daarmee uitgesloten van het kunstbedrijf. De werken werden door de Van Leerstichting aangekocht en waren bestemd voor Joodse instellingen. Hendrika van Gelder stuurde drie werken in: Tuintje, Stilleven met boeken en het stilleven Symbolen van het Joodsche Geloof. Dit laatste werd door de stichting Van Leer aangekocht voor De Nederlands Israëlitische Hoofdsynagoge (Heinzestraat-Jacob Obrechtplein). Zij betaalden er 150 gulden voor.
Het schilderij dat Hendrika oorspronkelijk instuurde is hoogstwaarschijnlijk het stilleven dat zij exposeerde in 1940 bij de voorjaarstentoonstelling van kunstenaarscollectief De Onafhankelijken onder dezelfde titel. In de notulen van de Van Leer Stichting over de steunactie is te lezen dat Hendrika van Gelder toestemming vroeg een tweede schilderij te mogen maken naar dit model aangezien zij hiervoor een opdracht had ontvangen. (Archief nr.16) Zij moet daarvoor toestemming hebben gekregen aangezien bovenstaand schilderij 1942 is gedateerd, en niet 1940.
De opdrachtgever was Isaac Busnach, de pachter van het Joods café in de Hollandsche Schouwburg. Dit gebouw was hét uitgaanscentrum voor joden die nergens anders meer mochten komen. Er werd zelf getrouwd in een zijkamertje naast het café, mogelijk kreeg dit symbolische schilderij daarom een prominente plaats.
Toen de Joodse Schouwburg een verzamelplaats werd voor joden die naar Westerbork werden gestuurd, moest alle kunst weg. Isaac Busnach nam zijn schilderij mee naar huis. Hij overleefde de oorlog en het schilderij is altijd in de familie gebleven, totdat het in 2003 werd verworven door Joods Historisch Museum.
Begin april 1943 kwam de maakster van het schilderij zelf in de Joodse Schouwburg terecht, op 9 april werd ze naar Westerbork gestuurd en op 4 mei ging ze op transport naar Sobibor. Daar werd ze op 7 mei, haar 73ste verjaardag, vermoord.
10.___________________________________
Chrysanten
bloemstilleven
olieverf op karton, 56 x 37
gesigneerd
privécollectie Nederland
In de catalogus van de groepstentoonstelling van Vereeniging Sint Lucas in 1911 staat als nr. 178 een bloemstilleven met chrysanten aangeboden (olie, 70 gulden). Of het dit werk betrof, is niet zeker. Chrysanten waren een geliefd onderwerp aan het begin van de twintigste eeuw, mogelijk schilderde Van Gelder er meerdere.
Dit schilderij werd rechtstreeks van de kunstenares gekocht door het bevriende echtpaar Stemmerik. Zij woonden in Roelof Hartstraat.
Twee ansichtkaarten die Hendrika van Gelder uit Menton aan dit echtpaar stuurde zijn bewaard gebleven. Uit de tekst blijkt dat zij goed bevriend waren en op de hoogte van elkaars familie omstandigheden (arch.9-10). Of de kaarten in hetzelfde jaar werden verstuurd, is niet zeker. In ieder geval is van één het poststempel 1928.
Na het overlijden van Stemmerik ging het schilderij naar een neef van hem, A. Prakken. Het wisselde daarna nog een keer van eigenaar en werd in 2012 geveild. (Veilinghuis Spengen, cat. 740, Hilversum). De huidige eigenaar liet het opnieuw inlijsten.
11. _____________________________
Mand met strikken
Bloemstilleven
olie op hout, 18 x 13
gesigneerd, gedateerd ’40 (?)
privécollectie Nederland
Net als bij het bloemstilleven met chrysanten (cat.10) is deze mand met bloemen met zwier geschilderd, de bloemen dansen de mand uit. De zware houten lijst vertoont overeenkomsten met die om het boslandschap hieronder.
12. __________________________________
Boslandschap
olie op paneel, 31 x 23
gesigneerd
privécollectie Nederland
Gezien de berken (die niet voorkomen in het zuiden) is dit waarschijnlijk een bosgezicht in Nederland, misschien het Gooi, waar Hendrika met haar ouders vakantie hield in 1908. Dit bosgezicht werd in 2018 aangeboden op internet door een Duitse kunsthandelaar (?!). Volgens de tekst op de verkoopsite maken de stippeltjes op de lijst deel uit van het kunstwerk: ‘Die Pünktchen auf dem Rahmen sind kein Staub oder Schmutz, sondern Bestandteil der Farbe (künstlerische Fassung)’.
13.____________________________________
Interieur met keukenmeisje
olie op hout 30,5 x 23
gesigneerd, gedateerd 1919
privécollectie Amerika
Dit schilderij uit 1919 is het enige binnenhuisje dat we kennen van Hendrika van Gelder. Wel is er nog een portret van haar zuster Estella in een kamer gesitueerd, maar dit is duidelijk een interieur van het genre dat als boerenbinnenhuisje bedoeld is. Het bevindt zich in Californië in de collectie van nakomelingen van Hendrika’s oudste broer Emanuel, die in de jaren negentig van de negentiende eeuw naar Amerika emigreerde.
Een binnenhuisje met meisje in klederdracht was als ‘typisch Nederlands tafereel’ een geliefd genre in Amerika, hoewel de grote rage van (vooral) Larense binnenhuisjes in 1919 al voorbij was. Dit meisje is in Zeeuwse dracht uit Zuid-Beverland of Nieuw- en Sint-Joosland, in ondermuts, de zogenaamde tupmusse, de rest van de kleding klopt ook : doek, beuk, schort, en bloedkoralen kralen.
Misschien nam Emanuel het werk mee om het te verkopen voor zijn zuster? Heeft hij zelfs meerdere schilderijen voor haar verkocht? Het is speculatie. Wellicht deed het Nederlandse tafereel hem zelf genoegen in den vreemde.
14. _______________________________________
Vaas met anemonen
Bovenstaand paneeltje (nr.14) en de andere bloemstillevens en landschappen (nr.15 t/m 18), die zich in dezelfde collectie bevinden in Amerika bevinden als het Interieur (nr.13) en het portret van Hendrika’s moeder (nr.6), zijn mogelijk studies of eerste opzetjes. Het zijn kleine paneeltjes van 13 x 18 centimeter, geschilderd op een soort triplex.
De paneeltjes hebben hetzelfde formaat als de catalogusnummers 39 t/m 43 met Zuid-Europese landschappen en zijn net zoals deze landschappen, niet ingelijst en niet gevernist. De werken zijn duidelijk niet bedoeld om te exposeren, mogelijk gaf Hendrika ze weg aan familieleden nadat ze ze had gebruikt als voorbeeld, of studie.
Opvallend bij deze bloemstukken is de afwijkende signatuur: ‘H. van Gelder’ achter elkaar, in plaats van de gebruikelijke signatuur ‘Hendrika van Gelder’ verdeeld over drie regels.
19. ___________________________________
Atelier van de kunstenaar
olie op paneel, 53,5 x 73,5
gesigneerd, onleesbaar gedateerd
privécollectie Nederland
Dit is het interieur van Hendrika’s atelier in het ouderlijk huis in de Nicolaas Maesstraat. Zij exposeerde dit schilderij in het voorjaar van 1934, na de dood van haar moeder, en een half jaar voordat zij zou verhuizen naar de Zomerdijkstraat. Het portret in zwart-wit is mogelijk een ‘rouwportret’van haar overleden moeder.
De journalist Joseph Gompers ging hier in 1925 op bezoek om een reportage te maken voor het Joodse weekblad De Vrijdagavond, getiteld ‘Hendrika van Gelder, Joodsch Schilderes’. Hij fotografeerde en beschreef enkele werken die toen in het atelier aanwezig waren, waaronder haar zelfportret en een groepsportret van een kaartspelend gezelschap (R4).
Op dit schilderij hangt boven de schoorsteen een dergelijke voorstelling. Het is iets anders dan het door Gompers beschreven schilderij. Mogelijk maakte ze meerdere ‘kaartspelers’ of ze paste de scène aan voor het effect.
Op de ezel een stilleven (het oorspronkelijke schilderij heb ik niet teruggevonden) en aan de muur een portret van een donkere vrouw met een ‘jarentwintigkapsel’, dat er ook niet meer is. Op de schoorsteen twee objecten die zij later afbeeldde op stillevens: een Chinese vaas (nr.9) en een blauwe fles (nr.26).
Op de voorgrond een portret van een oude dame, vermoedelijk Hendrika’s moeder Reintje van Gelder-Simons. Er zijn nog twee portretten van Reintje bekend: een bevindt zich in Amerika, en in Amsterdam is een tekening naar dit portret uit 1927.
In 1917 exposeerde zij ook een portret van haar moeder bij De Onafhankelijken. Daarvan bestaat alleen een vermelding in de catalogus van de tentoonstelling.
20._________________________________
Estella Wolf-Van Gelder, zuster van de kunstenaar
pastel op papier, 49 x 40
gesigneerd, gedateerd 1923 of 1928
privécollectie Nederland
Hendrika’s jongste zuster Estella (1873-1956) handwerkend in haar huiskamer. Aan de muur een zeegezicht met ondergaande zon, misschien een schilderij van Hendrika van Gelder zelf, die op haar reizen naar Zuid-Frankrijk de Middellandse Zee veelvuldig afbeeldde. De datering is moeilijk te lezen, 1923 of 1928, vermoedelijk de eerste: aan de kleren van Estella te zien waren de roaring twenties nog niet echt begonnen.
Estella trouwde in 1904 met de juwelier Simon Wolf, met wie ze vijf kinderen kreeg. Het gezin woonde boven de juwelierszaak in de Kalverstraat, twee zonen openden een filiaal in Londen. Op latere leeftijd woonde het echtpaar in de Beethovenstraat. Het hele gezin overleefde de oorlog.
Estella is de baby in de armen van moeder Reintje op de gezinsfoto uit 1873 (archief 2). Zij was het negende kind van Bram en Reintje van Gelder.
Estella op latere leeftijd.
21.___________________________
Reina van Gelder-Simons, moeder van de kunstenaar
kleurpotlood op papier, 23 x 17
gesigneerd, gedateerd 1927
privécollectie Nederland
Deze tekening naar het olieverfportret van Hendrika’s moeder (zie nr. 4) werd in 1927 gemaakt. Vermoedelijk omdat het schilderij in olieverf meeging naar Amerika met een van Hendrika’s broers, die al voor 1900 naar Amerika waren geëmigreerd. Dit is waarschijnlijk Emanuel geweest, want het schilderij bevindt zich nog bij een van zijn nakomelingen in Californië.
22. ________________________________
Abraham van Gelder, neef van de kunstenaar
pastel op papier, 54 x 35
gesigneerd, ongedateerd
inzending groepstentoonstelling 1938
privécollectie Nederland
Hendrika stuurde dit portret in 1938 naar de groepstentoonstelling van ‘De Onafhankelijken’. Achterop de pastel zat nog het inzendingsbiljet. De geportretteerde was haar lievelingsneef, Abraham van Gelder. Hij moet toen een jaar of vijfendertig zijn geweest.
Abraham (1903-1985) was de enige zoon van Hendrika’s jongste broer David van Gelder en de niet-joodse Adriana Wiekhart. Hij was boekhouder en was getrouwd met de joodse Roza Markus (1906-1990). Zijn dochter Rolien heeft ‘tante Riek’ nog goed gekend en wist nog veel over haar te vertellen. Zie ‘Herinneringen aan tante Riek‘.
Abraham was een goed fotograaf en elke week trok hij erop uit om foto’s te maken. Deze gaf hij ook wel aan zijn tante om na te schilderen. Hij was ook bijzonder handig en kon goed knutselen.
Rolien, Mary, Yoke van Gelder 1943, kleindochters van broer David
Abraham en Roza hadden vier dochters, van wie er drie voor de oorlog geboren zijn. Hendrika, tante Riek voor hen, had in de jaren dertig veel contact met dit gezin. Zij heeft alle drie de meisjes geportretteerd, maar geen van die portretten zijn bewaard gebleven. In de oorlog is het hele gezin ondergedoken, allemaal apart van elkaar. Zij hebben allen de oorlog overleefd. Na de oorlog is nog een dochter geboren.
 |
 |
| Abraham ca. 6 jaar met één van zijn vier zusjes. | Abraham als jonge man
|
23. ___________________________
Estella Regina Biederman (Gina), 6 jaar, achternichtje van de kunstenaar
pastel op papier, 39 x 29
gesigneerd, gedateerd 1943
privécollectie Nederland
Gina Biederman is een kleindochter van Hendrika’s jongste zuster Estella (zie nr.20), dus een achternichtje van de kunstenaar. Net als de dochters van Abraham is zij door haar oudtante geportretteerd. Deze drie portretten zijn in de oorlog verloren gegaan, maar de pasteltekening van Gina is bewaard gebleven en is nog steeds in bezit van de familie. Het gezin van Estella’s dochter Kinny woonde, net als dat van Abraham, vlak bij hun tante in de Rivierenbuurt.
Kinny’s zuster Renée was getrouwd met een niet-joodse man, die vanwege zijn zakelijke connecties met de Duitsers een Sperre voor het gezin van Kinny en haar ouders verzorgde.
In september 1943 werd Gina met haar ouders, Kinny en Sem, haar tante Zus en haar grootouders Estella en Simon Wolf opgepakt en naar Westerbork gebracht, en in januari 1944 naar Theresienstadt gedeporteerd. Haar vader Sem Biederman beschermde zijn dochter tegen de verschrikkingen door het verblijf in het kamp voor te stellen als één groot avontuur. De hele familie overleefde, maar opa Simon bezweek een paar maanden na de bevrijding aan de ontberingen die hij had moeten ondergaan.
Voordat zij zelf gedeporteerd werden, heeft Sem Biederman geprobeerd om Hendrika van Gelder uit kamp Westerbork te bevrijden, met als argument dat zij binnenkort op de lijst Frederiks zou komen vanwege haar status als kunstenares. Dat is niet gelukt. https://reneesimons.nl/hendrika-van-gelder-biografie-2/
24. ____________________________________
Zelfportret (?)
olie op paneel 13,5 x 10
gesigneerd, gedateerd 1929
privécollectie Nederland
Dit kleine olieverfschilderij is vrijwel zeker een zelfportret. Het is niet als zodanig gedocumenteerd, maar de overeenkomsten met het in 1925 gepubliceerde zelfportret in pastel (R1) zijn overduidelijk: de stand van de ogen en wenkbrauwen (één wenkbrauw wat hoger en hoekiger dan de andere), de halslijn en schouderpartij. Zelfs de kleding – een lage hals met een lichtgekleurd schouderstuk en hoge kraag – is van dezelfde snit. Het zelfportret in pastelkrijt bevond zich in Hendrika’s atelier toen de journalist Gompers daar op bezoek kwam in 1925.
R1 zelfportret in pastel
Het zelfportret is niet gedateerd, maar is waarschijnlijk gemaakt in 1918 toen er bij de groepstentoonstelling van kunstenaarsvereniging St. Lucas een aparte afdeling ‘zelfportretten’ was.
Er zit ca. tien jaar tussen de twee zelfportretten. Het schilderijtje is gedateerd mei 1929 toen de kunstenares bijna of net negenvijftig jaar was. Dat zij nog zwart haar heeft – wel met wat grijze lokken – is niet zo vreemd, aangezien ze op een foto uit 1935, toen zij vijfenzestig was, ook nog niet grijs was. Op het schilderijtje zijn de ogen blauw, wat op een Van Gelder zou kunnen wijzen; Hendrika’s moeder Reintje had helblauwe ogen (zie nr.6). Ook veel nakomelingen hebben blauwe ogen, dus waarom Hendrika niet?
Uitsnede groepsfoto 1935
In 1929 was er een tentoonstelling van portretten en zelfportretten bij kunstenaarsvereniging St. Lucas. Hendrika exposeerde toen twee portretten van collega-kunstenaressen, maar geen zelfportret. Toch heeft ze er toen wel een gemaakt. Mogelijk was het commercieel aantrekkelijker om de portretten van anderen te exposeren, of was het zelfportretje te klein van formaat (13,5×10) om ermee voor de dag te komen?
25. ______________________________
Portret van een boerin
olie op paneel, 38,5 x 28,5
ongesigneerd, ongedateerd
privécollectie Nederland
Een van de weinige ingelijste, grote olieverfschilderijen die bewaard zijn gebleven. De muts met punten is Volendams, de rest van de kleding klopt niet met Volendams dracht. Misschien fantasie van de kunstenaar, of ze liet iemand uit haar eigen omgeving poseren met een Volendamse muts?
26. _______________________________________________________
Stilleven met blauwe vaas
pastelkrijt op paneel, 72 x 42,5
gesigneerd
privécollectie Nederland
Geëxposeerd in de najaarstentoonstelling van ‘De Onafhankelijken’ in 1938. Voor deze groepsexpositie stuurde zij ook nr.22 in, het portret van haar neef Abraham.
Deze pastel is tot nu toe een van de weinige grote formaten die bewaard zijn gebleven. Het is een groot en vol stilleven met een keur aan verschillende objecten, die alle om een andere weergave vragen: glas, schelp, fruit, tin. Het zwart-met-groene object achter het bord met fruit is waarschijnlijk een olielampje of een kandelaar.
De blauwe fles, of vaas, zoals Hendrika het op het (bijna onleesbare) inzendingsbiljet noemde, weerspiegelt een deel van het atelier aan de Zomerdijkstraat en de voor dat gebouw typerende raampartijen. De fles is mogelijk dezelfde als die ze afbeeldde op het schilderij van haar atelier, ook daar met een sterke lichtreflectie. De bloedkoralen ketting op de voorgrond zien we ook op het stilleven met oriëntaalse objecten (nr.8).
Inzendingsbiljet najaarstentoonstelling 1938
‘Blauwe vaas, detail Atelier Bloedkoralen ketting, detail
Stilleven met Oriëntaalse objecten
Deze pastel maakte deel uit van de tentoonstelling ‘In Memoriam’ in Arti et Amicitiae onder de titel Stilleven met Blauwe Flesch. Op deze tentoonstelling in 1947 werd werk getoond van in de oorlog vermoorde en omgekomen leden (zie: een onverwacht gevolg). De pastel werd samen met twee landschappen (nr.37 en 38) ingebracht door de heer S.B. te A.; dit was Sem Biederman, een aangetrouwde neef van Hendrika, die heeft geprobeerd haar uit Westerbork vrij te krijgen.
Biederman en zijn gezin overleefden de oorlog. De werken zijn nog steeds in bezit van de familie en zullen in september 2022 te zien zijn in de kunstzalen van Arti aan het Rokin in het kader van het project ‘Te laat’ (zie: arch. 21).
27. ________________________________________
Bloemstilleven met rozen
olie op paneel,
privécollectie Nederland
Hendrika van Gelder schilderde heel graag bloemen. Haar bloemstukken hebben allen iets te zeggen, aldus Gompers in zijn artikel voor De Vrijdagavond. Voor haar zijn bloemen geen simpele vormen van de natuur. De bloem in verschillende phasen, vertelt telkens een ander verhaal.
Deze vitale rozen vertellen over de fase die Gompers beschrijft als den bloem in vollen tooi, schildert zij als een kind: daverend van geluk in ’t zonlicht, frisch en gloeiend van kleur.
28. ______________________________________________
Gezicht op het Vondelpark in Amsterdam
olie op paneel, 45 x 28,5
gesigneerd
privécollectie
Een sfeervol herfstportret van het Vondelpark, geschilderd als een blik op het park vanuit een raam. Hendrika zelf heeft nooit aan het Vondelpark gewoond. Misschien schilderde zij vanuit de woning van een kennis.
29.______________________________________________
Stadsgezicht, waarschijnlijk Amsterdam-Zuid
olie op paneel, 17 x 11
Privécollectie Nederland
Vanaf 1908 woonde Hendrika zelf in Amsterdam-Zuid, eerst in Oud-Zuid, later in de Rivierenbuurt. Binnen dit kleine formaat heeft ze de kalme sfeer van Amsterdam-Zuid goed weten uit te drukken: de royale villa in de stijl van de Amsterdamse School, de monumentale treurwilgen eromheen, de kleur van het water: een zomerse dag ten zuiden van het Vondelpark. Een figuurtje op de voorgrond heft haar arm op in een groet. Naar wie of wat? Misschien een langsvarend bootje? Het is een en al sfeer in een losse gemakkelijke toets.
30. ______________________________________________
Gezicht op het Museumplein met lijn 16
olie op hardboard, 29 x 21,5
gesigneerd
Privécollectie Nederland
Een typisch vooroorlogs gezicht op het Museumplein, met op de achtergrond het bestuurs- en clubgebouw van de Amsterdamse IJsclub. Van 1905 tot 1937 werd het Museumplein ’s winters omgetoverd tot ijsbaan. Het clubgebouw stond tegenover het Concertgebouw, een klein deel hiervan is in de linkerbovenhoek afgebeeld, achter de IJsclub de daken van het Rijksmuseum.
Tram 16 stak de Van Baerlestraat over en ging de Gabriël Metsustraat in. Het huis met de trapgevel naast de verste tram staat daar nog steeds. In ieder geval is lijn 16 weergegeven, het lijnnummer staat in de beugel. Toen de Noord/Zuidlijn ging rijden, is lijn 16 verdwenen en is het traject Cornelis Krusemanstraat – Albert Cuypstraat tramloos geworden. Dat er meerdere trams zijn afgebeeld is niet vreemd: vroeger was de frequentie veel hoger omdat de trams zo klein waren. Van dit type tram rijdt nog steeds een wagen als museumtram.
IJsclub op het Museumplein Museumtram type 1930
31.______________________________________
Menton
olie op paneel, 43 x 26
gesigneerd
privécollectie Nederland
Het enige stadsgezicht in olieverf dat nog bekend is. Vanwege de oorlogsdreiging werden in 1939 de grote kunstwerken van het Rijksmuseum weggehaald en op een veilige plaats in een bunker opgeborgen. De vrijgekomen ruimte werd aangeboden aan kunstenaars om een verkooptentoonstelling te houden onder de titel Onze kunst van heden. Deze vond plaats van 18 november 1939 t/m 29 februari 1940. Hendrika van Gelder exposeerde drie schilderijen en een portret in pastel van J.de Boer. Mogelijk was dit Hendrika’s collega-kunstenaar en generatiegenoot Jan de Boer. Zoals alle portretten die Hendrika van Gelder exposeerde was dit niet te koop; de drie olieverfschilderijen Violen, Straatje te Menton en De oude stad Menton waren wel te koop. Bovenstaand olieverfschilderij is vermoedelijk een van de twee gezichten op Menton. Van de vier geëxposeerde werken is bovenstaand schilderij (nr.31) het enige dat nu nog bekend is. In 1940 verhuisde de tentoonstelling naar het Stedelijk Museum in Maastricht, waar het schilderij Violen een speciale vermelding in de pers kreeg.
31A._____________________________
Menton
pastelkrijt op paneel
28 x 43
privécollectie Nederland
Hendrika van Gelder schetste hetzelfde staatje als nr.31 vanuit een ander perspectief – van beneden naar boven -, maar keurde dit paneeltje af en gebruikte het als ondergrond bij het inlijsten van de tekening ‘Riviera’ (nr.37). Bij het vervangen van glas en opnieuw monteren van deze tekening kwam dit paneel tevoorschijn.
32._________________________________________
Menton?
olie op paneel, 9 x 14
gesigneerd
privécollectie Nederland
Hooggelegen pleintje met uitzicht. Ook dit zou een gezicht op Menton kunnen zijn. Het is in ieder geval een zuidelijk landschap op een klein formaat paneel, hetgeen Van Gelder vaak gebruikte op reis en als studiepaneel.
33._________________________________________
Kust met vissers te Menton
olie op paneel, 9 x 14
gesigneerd
privécollectie Nederland
Hendrika van Gelder ging vrijwel elke winter naar Menton om te tekenen en te schilderen. Zij schilderde deze baai meerdere keren in olieverf en aquarel; er zijn drie impressies van bewaard. Vanuit een ander perspectief zien we dezelfde rotspartij op de voorgrond, het strand, de berg achter het stadje. Deze compositie is de minst evenwichtige van de drie; het is niet helemaal duidelijk wat we zien. Mogelijk zijn de figuurtjes op het strand vissers met een visnet. Daarachter een witte muur met een hooggelegen pleintje met menselijke figuren. De lichtblauwe vissersboot lijkt niet in proportie met de rest; het verticale blauwe vlak is moeilijk te duiden.
Het formaat is hetzelfde als dat van sommige andere paneeltjes die duidelijk studies zijn (nrs.14 t/m 15 en nrs.39 t/m 43). Naast de rommelige compositie duidt ook de onzorgvuldige behandeling van het schilderijtje (een vingerafdruk, een vastgekleefde haar en een vlek) op een afgekeurd werk of voorstudie.
detail van 33 R6 kust te Menton
Dezelfde baai (nr. R6) in aquarel, is in 1932 gepubliceerd onder de titel Kust te Menton in een uitgave vanwege het twintigjarig jubileum van kunstenaarsvereniging De Onafhankelijken: “De Onafhankelijken”. Hedendaagsche schilderkunst en Beeldhouwkunst (Amsterdam 1932). Het origineel is verloren, maar we weten in ieder geval dat het om het strand bij Menton gaat.
34._________________________________________
Kreek en landtong Méditerranée
olie op paneel, 12 x 17
gesigneerd
privécollectie Nederland
Donkere dennen tegen een lichtblauwe zee, een sfeervolle weergave van een landtong met pijnbomen, een kreek met monumentale rotspartij op de voorgrond.
Aangezien er weinig grote werken van Hendrika van Gelder bewaard zijn gebleven, is het moeilijk te beoordelen of schilderstukjes zoals deze een voorstudie zijn van een groter werk, of dat de kunstenares ook graag klein werkte. In ieder geval was ze in staat zelfs op dit formaat sfeer op te roepen en soms zelfs een zekere monumentaliteit, zoals ook bij nr.29 de villa’s met wilgenbomen aan de waterkant, en nr.35 Mediterraan landschap met met villa en pijnboom.
35._________________________________________
Mediterraan landschap met villa en pijnboom
olie op paneel, 16,5 x 11
Privécollectie Nederland
Villa in Zuid-Frankrijk. Volgens overlevering ging Hendrika van Gelder elk jaar in de winter naar Menton met een bevriende familie. Wie dat zijn geweest is niet bekend. Het zou kunnen dat dit de villa is waar zij verbleef, maar dat is giswerk. Het rode dak, de gele muren, de blauwe zee, de kromme pijnboomstam op de voorgrond roepen sterk de sfeer van de Méditerranée op. Gompers noemde haar ‘een begaafd colorist’ en roemde haar vermogen tot sfeertekening. Dat zij deze kunst ook beheerste op een zeer klein oppervlak bewijst dit paneel, evenals de nrs.29, 34, 39, 40, en 43.
36._________________________________________
Kustgezicht te Menton
aquarel op papier, 26 x 20
Privécollectie Nederland
Het enige originele aquarel van Hendrika van Gelder in deze catalogus, behoudens een kleine tekening in pen en aquarel in het Liber Amicorum van Dinah Kohnstamm (nr.44). Twee andere aquarellen kennen we alleen in reproductie (R5 en R6). Deze baai bij Menton, rotsen op de voorgrond, stadje en de typisch gevormde berg, beeldde Van Gelder meerdere keren af (nrs.33 en R.6).
37._________________________________________
Riviera
pastel en kleurpotlood op papier, 27,5 x 43
privécollectie Nederland
Dit is een van de drie werken die in 1947 zijn tentoongesteld in de herdenkingstentoonstelling van kunstenaarsvereniging Arti et Amicitiae In Memoriam. Samen met de nrs.29 en 37 zijn deze ingebracht door Sem Biederman. Meer informatie staat bij nr. 29.
Het paleisachtige gebouw op de kaap is mogelijk een hotel met een tennisbaan en parasols op het terras.
Deze tekening is hoofdzakelijk uitgevoerd in kleurpotlood. In 1925 exposeerde Hendrika van Gelder in de najaarstentoonstelling van kunstenaarsvereniging St. Lucas ook een tekening in kleurpotlood. Gompers maakte in De Vrijdagavond speciaal melding van deze tekening en beschrijft deze als een fijn sensitief tekeningetje uit Menton waarbij zij in plaats van pastel, gebruik maakte van gekleurde potloden, waarmee zij echter een zeer eigenaardig effect weet te verkrijgen. Blijkbaar was het gebruik van hoofdzakelijk kleurpotlood een ongewone techniek.
38._________________________________________
Monaco
pastelkrijt en kleurpotlood op papier, 33,5 x 44
gesigneerd, gedateerd 1927
privécollectie Nederland
Deze tekening uit 1927, evenals de tekening Rivièra, is geëxposeerd in Arti in 1947 (zie tekst bij nr.29) en ingebracht door Hendrika’s aangetrouwde neef Sem Biederman,
Monaco ligt dicht bij Menton; de kasteeltoren met kantelen, de slingerweg naar boven en de trappen zijn herkenbaar op hedendaagse foto’s. Net als bij nr.36 gebruikte Hendrika van Gelder kleurpotlood, maar nu gemengd met pastelkrijt.
39 t/m 43: vijf studiepaneeltjes
Deze landschapjes hebben hetzelfde formaat als de bloemstillevens (nrs.14 t/m 18) en zijn niet ingelijst en niet gevernist. De werken zijn duidelijk niet bedoeld om te exposeren. Mogelijk heeft Hendrika ze weggegeven aan familieleden, nadat ze ze had gebruikt als voorbeeld of studie.
39.____________________________________________________
Zeegezicht, Méditerranée, studie
olie op paneel, 18 x 9,8
gesigneerd
privécollectie, Nederland
Sobere uitbeelding van een stukje kust aan de Riviera, een wit fort met vierkante toren. Misschien zag Hendrika zelf ook de kracht van deze voorstelling; het is het enige paneeltje van deze reeks studies dat ze signeerde. Het is echter nooit ingelijst of gevernist.
40. Mediterrane tuin, studie
olie op paneel 18,5 x 13
privécollectie Nederland
slechte staat
41. Berglandschap Méditerranée, studie
olie op paneel, 18,5 x 9,8
privécollectie Nederland
Zoals wel vaker i de natuur mooi weergegeven, maar het gebouwtje niet.
42. Tuinpad Méditerranée, studie
olie op paneel, 18,5 x 13
Privécollectie Nederland
43. Bospad, studie
olie op paneel, 18,5 x 13
privécollectie Nederland
Vergeleken met Zicht op Vondelpark (cat.nr.28) valt het verschil in sfeer op: hier een zondoorstoofd mediterraan bos, daar een bospad in koel herfstlicht.
44._________________________________________
Aziaat in lotushouding
pen, potlood, aquarel op papier
gesigneerd, gedateerd 1913 (moeilijk leesbaar)
in ‘Liber Amicorum van Dinah Kohnstamm’
privécollectie, België
Dit boekje vol tekeningen en teksten van verschillende kunstenaars was van Dinah Kohnstamm (1869-1942). Zij was een collega en generatiegenoot van Hendrika van Gelder en lid van dezelfde kunstenaarsverenigingen. Tot begin jaren twintig deed ze mee aan dezelfde groepstentoonstellingen als Hendrika, daarna maakte ze voornamelijk textiel. Dit gastenboekje lag tussen ca.1890 en 1920 in haar atelier in Amsterdam, zodat bezoekers uit de culturele kringen er iets in konden tekenen of schrijven.
Hendrika van Gelders bijdrage is een tekening in pen en waterverf van een figuurtje in kimono in lotushouding op een rond kussen. Wie het moet voorstellen is niet bekend. De man heeft zijn rechterhand een voorwerp, misschien een penseel, misschien een tekstrol – dan zou het om een wijsgeer of leermeester kunnen gaan, maar een ingeklapte waaier kan ook.
Het is op een los blaadje gemaakt en in het album geplakt, op de bladzijde zelf haar handtekening. Daaruit is op te maken dat Hendrika van Gelder dit miniatuurtje in Dinahs album persoonlijk heeft toegevoegd.
Dinah was Nederlands Hervormd geworden, maar toen haar zuster in 1942 werd opgepakt, is ze vrijwillig meegegaan. Daarna zijn ze op transport gesteld naar Auschwitz en hebben het niet overleefd. De vader van de huidige eigenaresse heeft in de oorlog, toen de zussen niet terugkwamen, dit boekje uit haar Amsterdamse atelier veiliggesteld. Behalve Hendrika hebben veel prominente kunstenaars iets in het vriendenboek geschreven of getekend.
Reproducties
R1._____________________
Hendrika van Gelder, zelfportret
Pasteltekening
Gesigneerd
Reproductie uit ‘De Vrijdagavond’ 1925
Dit zelfportret bevond zich in Hendrika’s atelier toen de journalist Gompers daar op bezoek kwam in 1925. Hij noemt Hendrika een begaafd portrettiste en roemt de stofuitdrukking en het frisse, sprekende coloriet.
Het origineel is niet teruggevonden. Maar zelfs op deze zwart-witfoto van bijna honderd jaar geleden blijft dit zelfportret een krachtige tekening van een markant gezicht met een mild humoristische gezichtsuitdrukking. In 1922 exposeert Hendrika van Gelder, in een groepstentoonstelling van kunstenaarsvereniging Arti et Amicitiae, een zelfportret in pastel. Het is aannemelijk dat dit het portret is dat Gompers in zijn artikel noemt en waarvan de reproductie over is. (Catalogus Arti et Amicitiea, Teekeningen en Beeldhouwwerken oct-nov.1922, cat.nr. )
Behalve een uitsnede van een groepsfoto uit 1935 – ze was toen vijfenzestig – zijn er geen gedocumenteerde beelden van Hendrika van Gelder bekend. Dit kleine schilderij is in olieverf moet een zelfportret zijn (zie nr. 24). Het is gedateerd 1929 toen de kunstenares negenenvijftig was.
Afgaande op de gezichtsuitdrukking, de vorm van ogen en wenkbrauwen, halslijn en schouderpartij, gaat vrijwel zeker om dezelfde persoon. Bovendien draagt de vrouw op het schilderijtje eenzelfde soort hals- en decolleté bedekkend kraagje als de persoon op de reproductie. In dat geval zit er zeven jaar tussen de twee zelfportretten.
De groepsfoto van de familiereünie is van 1935, zes jaar later dan het olieverfportretje, waarop het haar nog overwegend donker is. Ook op deze foto als Hendrika vijfenzestig is, lijkt ze nog niet niet erg grijs.
Op het geschilderde portret zijn sommige lokken een beetje grijs en de ogen blauw. Hendrika’s moeder had blauwe ogen, ook een aantal van haar nakomelingen hebben blauwe ogen, dus waarom Hendrika niet?
R2.________________________________
Philip van Son, zwager van de kunstenaar
olie op doek
gesigneerd
reproductie in De Vrijdagavond 1925
bijschrift bij publicatie 1930: In bezit van I. van Esso
In 1884 trouwde Hendrika’s zuster Sara (1862-1919) met de twaalf jaar oudere inktfabrikant Philip van Son (1850-1935).
Hendrika exposeerde het portret van haar zwager voor het eerst in 1923 op de 20ste E.M.I.T. (Eerste Moderne Internationale Tentoonstelling) te Scheveningen. Het is niet te koop, zoals alle andere portretten die Hendrika tentoonstelt. Waarschijnlijk als proeve van bekwaamheid voor toekomstige opdrachtgevers.
Het schilderij bevond zich nog in haar atelier in oktober 1925, toen de journalist Joseph Gompers Hendrika bezocht ten einde een artikel over haar te schrijven voor het tijdschrift De Vrijdagavond. Misschien was het haar ook even teruggegeven aan de maakster vanwege het bezoek van Gompers? Dat het de familie Van Son toebehoort, bewijst een tweede reproductie in de Vrijdagavond in 1930 ter ere van de tachtigste verjaardag van de oud-industrieel. Volgens het bijschrift was het schilderij was toen in bezit van de arts Izaak van Esso, de echtgenoot van Louise, de jongste dochter van het echtpaar Van Son- Van Gelder.
In 1936, exposeert Hendrika het schilderij ten tweede male, vermoedelijk als eerbetoon aan haar in 1935 gestorven zwager.
Het origineel is verloren gegaan. Dankzij de in het tijdschrift kennen we het in reproductie. Gompers is zeer ingenomen met de ‘geestige kop’ en de prachtige weergave van de ogen, minder met de uitvoering van de linkerbenedenhoek. Dat het goed lijkt, kunnen we zien aan een foto uit dezelfde tijd.
Tent. cat. De Onafhankelijken 1923, nr. 111
De Vrijdagavond 1925, p.125
De Vrijdagavond 1930, p.185
Tent.cat. De onafhankelijken 1936, nr. 111
R3______________________________
Bestje
portret, materiaal en maten onbekend
gesigneerd
reproductie in 1918 in De Wiekslag,
orgaan van De Onafhankelijken
Portret van een onbekende oude vrouw, ‘Bestje.’ Afbeelding in De Wiekslag, maandblad van kunstenaarsvereniging ‘De Onafhankelijken’, mei 1918, eerste jaargang. In dit maandblad is ook de catalogus opgenomen van een verkooptentoonstelling waaraan Hendrika meedeed met drie werken: twee bloemstukken en een stilleven (voor 150, 100 en 125 gulden).
Wie deze Bestje was, is onbekend. Misschien is het zomaar een ‘oude-vrouwenportret’ zoals Hendrika’s collega en leermeesteres Henriëtte Asscher er veel maakte in tehuizen voor ‘oude lieden’.
Henriëtte Asscher,
Portret van een oude vrouw
R4_______________________________________
Aan den Vijfhoek
kaartspelend gezelschap
olieverf op doek, maten onbekend
opschrift rechterbovenhoek: ‘Schets Hendrika van Gelder’.
reproductie uit De Vrijdagavond (1925)
Zonder twijfel is dit een groepsportret, alleen is niet bekend wie de kaartspelers zijn. De omgeving is niet huiselijk, het zou een tafereel uit een club of sociëteit kunnen zijn. De titel is een raadsel, ik ken geen kaartspel met vijf spelers.
Volgens het opschrift is het een schets; of die ooit is uitgewerkt tot een volwaardig schilderij, weten we niet. Het werk bevond zich nog in het atelier tijdens het bezoek van journalist Joseph Gompers. Hij prees de gezellige stemming die het tafereel uitstraalt.
Op het schilderij van haar atelier (cat.19) heeft Hendrika eenzelfde scène afgebeeld boven de schoorsteen. Een achternichtje dat vaak in haar atelier kwam noemde nog een ander (groot) schilderij met kaartspelers waar Hendrika zichzelf op de rug zou hebben afgebeeld. Volgens haar stond hier ook een ober op die een verfrissing kwam brengen.
R5___________________________________________
Gezicht op Nervi
aquarel
gesigneerd
reproductie uit De Vrijdagavond (1925)
Ook dit gezicht op Nervi danken we aan het artikel van Joseph Gompers in De Vrijdagavond. Deze aquarel is een goed voorbeeld van Hendrika’s kundigheid als landschapsschilder, aldus Gompers. Hij roemt het wegvloeiende perspectief en de afwisseling van lichte en donkere partijen: warm en zonnig de huizen op de voorgrond, donker en koel de bospartijen daarachter, de verte weer licht en zonnig.
Nervi is een badplaats, voorheen vissersdorp, aan de Italiaanse Riviera iets ten zuiden van Genua. Bekend is dat Hendrika van Gelder jaarlijks naar Menton ging om er te tekenen en te schilderen. Menton ligt dicht bij Italië, het is niet onwaarschijnlijk dat Hendrika af en toe Italië aandeed tijdens haar kunstreizen naar Zuid-Frankrijk.
Deze aquarel werd, net als het portret van de heer Van Son, voor het eerst geëxposeerd in 1923 op de 20ste E.M.I.T. (Eerste Moderne Internationale Tentoonstelling) te Scheveningen.
Tent. cat. Arti 1922, nr. 40 – f. 175
Tent.Cat. De Onafhankelijken (E.M.I.T.) 1923 nr. 112
De Vrijdagavond 1925,
R6_______________________________________
Kustgezicht te Menton
aquarel
gesigneerd
Afgebeeld in 1932 in de jubileumuitgave van De Onafhankelijken.
Hendrika van Gelder ging bijna jaarlijks naar Menton. Er is relatief veel van haar werk uit het zuiden overgebleven. Deze baai te Menton schilderde zij meerdere keren, in olieverf en aquarel, telkens vanuit een ander perspectief.
Deze versie werd in 1932 gepubliceerd in een uitgave vanwege het twintig jarig jubileum van kunstenaarsvereniging De Onafhankelijken. “De Onafhankelijken”. Hedendaagsche schilderkunst en Beeldhouwkunst (Amsterdam 1932) Dit onder de titel Kust te Menton. Het origineel is verloren, maar we weten in ieder geval dat het om het strand bij Menton gaat.