Na de oorlog was er weinig meer bekend over het leven van Hendrika van Gelder. Dat wat ik heb kunnen achterhalen aan foto’s en documenten heb ik hieronder opgeslagen en de mij bekende feiten heb ik op een rijtje gezet. Aanvullingen zijn welkom!
Hendrika van Gelder (Amsterdam 7 mei 1870 – Sobibor 7 mei 1943)
Ouders
Vader: Abraham Michael Emanuel van Gelder (Schoonhoven 1837 – Amsterdam 1909)
Moeder: Reintje Simons, (Den Haag 1840 – Amsterdam 1933).
Gezin
Sara van Gelder (Amsterdam 1862 – Amsterdam 1919)
Emanuel van Gelder (Amsterdam 1864 – Amerika 1935)
Louis van Gelder (Amsterdam 1865 – Sobibor 1943)
Herman van Gelder (Amsterdam 1867 – Frankfort 1925)
Marianne van Gelder (Amsterdam 1868 – Den Haag 1941)
Hendrika van Gelder (Amsterdam 1870 – Sobibor 1943)
Karel van Gelder (Amsterdam 1871 – New York 1898)
Arend van Gelder (Amsterdam 1872 – ? Chicago)
Estella van Gelder (Amsterdam 1873 – Amsterdam 1956)
Lion van Gelder (Amsterdam 1875 – Mauthausen 1943)
Barend van Gelder (Amsterdam 1876 – Auschwitz 1942)
David van Gelder (1878 – Amsterdam 1924)
Hendrika van Gelder bleef ongehuwd; haar zusters trouwden: Sara met Philip van Son, Marianne met Mozes Fortuin en Estella met Louis Izak Wolf.
Zes broers trouwden en stichtten een gezin; van Arend en Karel is het niet bekend of ze zijn getrouwd.
Drie oudere broers emigreerden al voor 1900 naar Amerika.
Behalve Hendrika werden ook drie broers gedeporteerd en vermoord.
Adressen
Tot 1908 Oudezijds Voorburgwal 159 in Amsterdam
1908 – Nicolaas Maesstraat 30 in Amsterdam Zuid
1909 – Nicolaas Maesstraat 721934
1934 – 1943 Zomerdijkstraat 18 III
Opleiding
1890-1893 diploma Nuttige Handwerken. (Het Vaderland, 8-3-1890; Het Nieuws van den Dag, 2-3-1893). NB: Het is niet zeker of de H. van Gelder uit deze advertenties de kunstenares Hendrika van Gelder betreft.
Schilderles Henriëtte Asscher, rond 1895?
Ca. 1897 Dagteekenschool voor meisjes
1900 (13-11) L.O. akte Tekenen
1902 boetseerlessen Rien Hack
1903/1904 schilderles van Eduard Frankfort
1905 lid van de Amsterdamse Kunstenaarsgvereeniging St. Lucas
1909 Lid van Arti et Amicitiae
1915 Lid van De Onafhankelijken
Foto’s en documenten
1859
Arch.1 – Hendrika’s ouders, Bram en Reina van Gelder ca. 1859
1873
Arch.2 Het gezin van Gelder in 1873. Het negende kind, Estella, is net geboren. Reina is dan 32; Hendrika (Riekie) is de peuter linksvoor op de grond
1900
Arch.3 Krantenbericht Diploma L.O. tekenen
1918
Arch.4 In 1918 schenkt Hendrika van Gelder het schilderij Papavers aan een verloting ten bate van het Joodsch Nationaal Fonds om land in Palestina te kunnen kopen.
Documenten uit het archief van de schilder Martin Monnickendam
Met dank aan mr. Ruud van Helden.
Hendrika van Gelder exposeerde 63 keer samen met Monnickendam in Arti
1908
Arch.5 (Mon.734.06) Gelukwens van Hendrika van Gelder aan Alice van Monnickendam naar aanleiding van de geboorte van hun dochter. Dit bericht werd geschreven vanuit Hilversum waar Hendrika op vakantie was met haar ouders. Haar vader was toen al ziek, hij zou het jaar daarop overlijden. Hendrika schreef ook over de verhuizing van de Oudezijds Voorburgwal naar een benedenhuis in de Nicolaas Maesstraat (nr. 30).
1909
Arch.6 (Mon. 364.04) Briefkaart van Hendrika van Gelder aan Monnickendam van 19 juli 1909 – Gelukwens met zijn onderscheiding in 1909 (München) :
1920
Arch.7 (545 Mon.) Oproep tot een Buitengewone Algemene Vergadering van de Vereeniging “St. Lucas” te houden op maandag 21 juni 1920 nalv der door den Heer M. Monnickendam ingezonden: Motie
Ondergeteekenden, afkeerig van de avontuurlijke politiek door den Voorzitter van de Vereeniging “St.Lucas” gevolgd inzake het toetreden tot en het uittreden uit het Verbond van Nederlandsche Kunstenaars-Vereenigingen en de Fedratie voor Nederlandsche Kunstenaars-vereenigingen, met een nieuwe onzekere Coalitie in het vooruitzicht, overtuigd dat “St. Lucas” een speelbal is in handen van den Voorzitter, bevreesd dat hierdoor de Vereeniging te gronde gaan zal, spreken hun afkeuring uit in het beleid van den Voorzitter, en vragen een Buitengewone Algemeene Vergadering aan ter behandeling van bovenstaande motie.
Martin Monnickendam, Tjerk Bottema, B. Jordens, Harmen Meurs, B. Ferwerda, Germ. de Jong en M. Vreugde.
Ondersteund door de gewone leden: Jan Ponstijn, J. Haver Droeze, Leonard Dake, H. van Oosterzee, Nico de Laaf, Mej. Joh. Pieneman, Jan Jans, Mej. H. van Gelder, J. Nicolaas, Alex Booleman en P.W. van Walcheren.
C.M. Garms, Secretaris
Amsterdam, 14 juni 1920
1924
Arch.8 Gelukstelegram tglv Monnickendams 50ste verjaardag, omstreeks 25 februari 1924.
(309.06 Mon.) Hendrika van Gelder en haar moeder R. van Gelder-Simons.
1923 (of 1928?)
Arch.9 Ansichtkaart uit Menton aan de familie bevriende familie Stemmerik. Zij kochten het Bloemstilleven met Chrysanten (cat.10), maar wanneer is onbekend. Het poststempel op deze ansichtkaart is moeilijk te lezen, mogelijk is het 1923. Hendrika van Gelder is in elk geval vóór 1925 in Menton geweest, aangezien journalist Gompers haar gezichten op Menton in kleurpotlood in dat jaar twee keer noemt).
1928
Arch.10 Ansichtkaart uit Menton, ook aan de familie Stemmerik
1934
Arch.11 De zestigste verjaardag van collega-schilder Martin Monnickendam werd op 24 februari 1934 in Arti gevierd. Hoewel Hendrika van Gelder bevriend was met Martin Monnickendam en lid was van Arti, staat ze waarschijnlijk niet op deze foto. Zoals elk jaar bracht ze de winter door in Menton, Zuid-Frankrijk waarvandaan ze hem een felicitatiekaart stuurde.
11 a
1935
Arch.12 Familiereünie in hotel De Witte Brug in Den Haag voor de nakomelingen van voorouders ‘Samson de Sterke en Frale Goedje’.
Dit is één van de twee foto’s van Hendrika van Gelder als volwassene, zij was toen 65 jaar. Rechts een uitsnede van de foto met Hendrika van Gelder. Hieronder de uitnodiging voor de familiereünie.
1937
arch. 12 A
In de jubileumcatalogus van kunstenaarsvereniging De Onafhankelijken, vond ik een tweede foto van Hendrika van Gelder als volwassen vrouw. Mogelijk is dit een foto uit de jaren twintig, gezien het kapsel en het nog helemaal zwarte haar. Zij liet zich hoogstwaarschijnlijk portretteren als kunstenares, poserend voor haar eigen werk. Hieraan kunnen we zien dat zij met flinke formaten werkte.
1917 (of 1924?)
Arch.13 Vragenlijst (twee pagina’s) voor de kunsthandel Nico van Harpen (niet gedateerd).
Hendrika exposeerde in 1917 bij de Larense Kunsthandel van Van Harpen.
Van Harpen stuurde in 1924 vragenlijsten rond.
1941
Arch.14 Vragenlijst Mak van Waay.
1941
Arch.15 Hendrika van Gelder en 14 andere joodse kunstenaarsleden werden door Arti op last van de bezetter geroyeerd.
Uit: Claartje Wesselink, Kunstenaars van de Kultuurkamer Geschiedenis en Herinnering, Prometheus. Bert Bakker, Amsterdam 2014, blz. 100:
…Vijftien joodse kunstenaars waren geroyeerd: Martin Monnickendam, Marinus van Raalte, Salomon Garf, Lopes de Lea Laguna, Charlotte Boom-Pothuis, Marianne Franken, Felix Hess, Maria Boas Zélander, Jo Spier, Mommie Schwarz, David Schulman, Hendrika van Gelder, Jaap Kaas, Max van Dam en Mozes Cohen.
…Uit het archief van schilder Martin Monnickendam, actief en gewaardeerd lid sinds 1897, weten we hoe het bestuur de anti-joodse maatregelen communiceerde. Secretaris Herbert van der Poll berichtte Monnickendam op 20 september 1941:
In de verordening over het optreden van Joden in het openbaar lezen wij in artikel 1.2.6 dat het deelnemen aan openbare artistieke vertooningen voor hen verboden is. Onze voorloopige aankondiging van de Najaarstentoonstelling was U reeds toegezonden voor de verordening, wilt deze dus als niet door U ontvangen beschouwen.
Twee dagen later schreef de secretaris op afstandelijke toon:
Waarde collega,
U zult, gezien de nieuwe verordening, begrijpen, dat wij geen convovatie voor de vergadering van Stemhebbende Leden meer kunnen zenden. Waar deelneming Uwerzijds aan artistieke vertooningen verboden is, ontvangt U ook geen inzendings-biljetten van onze periodieke tentoonstellingen.
Namens het Bestuur zenden wij U onze collegiale groeten.
(zie archiefstuk 21)
1942
Arch.16 Steunactie Stichting van Leer 1942
Aankondiging steunactie en verslag selectie: Het Joodsch Weekblad, nr. 52 1 april 1942 p.5
Notulen van enkele bestuursvergaderingen van de Van Leer-Stichting (…) 1942-1943, p. 7
Verslag m.b.t. Steunactie Beeldende Kunstenaars: 1 juli 1942
Verzoek Hendrika
Lijst kunstenaars met werken compleet
Slotopmerking ‘geslaagde steunactie’.
1943
Arch.17 Hendrika van Gelder moet begin april zijn opgepakt in de Zomerdijkstraat. Wanneer precies en hoe lang zij in verzamelpunt Joodse Schouwburg heeft doorgebracht is niet bekend.
Volgens haar registratiekaart kwam Hendrika van Gelder op 9 april 1943 aan in Westerbork. Op de kaart is te lezen dat de familie Biedermann (in bezit van een Sperre) al op 10 april contact heeft gezocht met de kampleiding om te laten weten dat Hendrika op de Frederikslijst geplaatst zou worden gezien haar status als kunstenares. Plaatsing op deze lijst, in de volksmond ook wel de Barneveldlijst werd genoemd, gaf bescherming tegen deportatie omwille van maatschappelijke verdienste.
Maar op 14 april was hier kennelijk nog geen duidelijkheid over, getuige de notitie ‘directe bevestiging van plaatsing op de Barneveldijst noodzakelijk’. Op 4 mei 1943 werd Hendrika op transport gesteld. Drie dagen later, op haar 73ste verjaardag, werd zij in Sobibor vermoord.
1945
Arch.18 Jan Engelman, ‘Schilders en beeldhouwers van dezen tijd exposeren in het Rijksmuseum (Een droeve lijst in de Nachtwachtzaal)’, De Tijd, 10 oktober 1945
1946
Arch.19 Drie van de vijftien geroyeerde leden overleefden de oorlog.
Uit: Claartje Wesselink, Kunstenaars van de Kultuurkamer Geschiedenis en Herinnering, Prometheus. Bert Bakker, Amsterdam 2014
Blz. 241,242
Arti’s joodse leden
Van de vijftien in 1941 geroyeerde joodse leden overleefden alleen schilder David Schulman, tekenaar Jo Spier en beeldhouwer Jaap Kaas de oorlog. Martin Monnickendam bezweek begin 1943 aan een longontsteking in zijn Amsterdamse woning.
…Na de bevrijding stelde Arti enkele daden tegenover deze kunstenaars en hun nabestaanden. Tijdens de eerste vergadering in vrijheid werd stemhebbend lid Martin Monnickendam herdacht. Men had hem ten tijde van zijn overlijden ‘om veiligheidsredenen’ niet de gebruikelijke eer bewezen. Blijkbaar was men bang geweest berispt te worden vanwege het openlijk gedenken van een joodse vakgenoot. Bobeldijk en zijn medebestuurders waren wel naar Monnickendams begrafenis gegaan. Men besloot zijn naam bij te plaatsen op het grote gedenkbord in Arti’s monumentale trappenhuis.
2021
Arch.20 Met het Holocaust Namenmonument krijgt Nederland ruim 75 jaar na de Tweede Wereldoorlog eindelijk een monument met de namen van de 102.000 Nederlandse Holocaustslachtoffers die geen graf hebben. Het door de Pools-Amerikaanse architect Daniël Libeskind ontworpen monument staat aan de Weesperstraat in Amsterdam. Het werd op 19 september 2021 onthuld.
2022
Arch.21 Tentoonstelling over Arti’s oorlogsverleden